Հայ Առաքելական
եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից ամենագունեղ ու, թերևս, ամենատարածված տոնը : Տոնին նախորդում է Մեծ` քառասունօրյա պահքը, որն սկսվում է բուն Բարեկենդանին ու լուծվում է Սուրբ Զատիկից մեկ օր առաջ` շաբաթ երեկոյան, ճրագալույցի պատարագից հետո:
Զատիկը ստուգաբանվում է որպես անցում, զատում, բաժանում, հեռացում մեղքերից: Զատիկի հետ առնչվող գլխավոր արարողությունները սկսվում են Ավագ շաբաթվա շաբաթ օրը եւ ավարտվում երկուշաբթի: Շաբաթ երեկոյան մատուցվում է Քրիստոսի հարության ճրագալույցի կամ ճրագալույսի պատարագ, որով վերջանում է Զատկին նախորդած յոթ շաբաթ տեւած Մեծ Պասի շրջանը: Պատարագի ավարտին հավատացյալները միմյանց Տիրոջ Հարությունը ավետում ու միմյանց ողջունում են «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց» ավետիսով, որին ի պատասխան հնչում է` «Օրհնյալ է հարությունը Քրիստոսի» պատասխանը: Ժամերգություն է տեղի ունենում եւ Պատարագ մատուցվում բուն զատկական Կիրակի օրը:
Տոնի Ժողովրդական ընկալումները
Հայոց մեջ Սուրբ Զատիկը մշտապես նշվել է մեծ ճոխությամբ. տոնական ուտեստներից մինչեւ հագուստ ու նվերներ: Տոնի պատրաստությունները սկսվել են շատ ավելի վաղ, քան շաբաթ երեկոն: Տատիկնները օրեր առաջ «ածիկ» են աճեցրել` տոնին ներկած ձվերը դրա մեջ դնելու նպատակով: Ածիկը ծլեցրած ցորենն է, որը համարվում է մեռնող ու հառնող կյանքի խորհրդանիշ: Այսինքն` ցորենը ցանում ես` մեռնում է, հետո ծլում է ու միջուկից դուրս է գալիս կանաչը` խորհրդանշելով նոր կյանքի սկիզբը:
Ի հիշատակ դրախտի Կենաց Ծառի` Զատկի առթիվ ընդունված է եղել տներում նաեւ Կենաց ծառ (այսինքն` կյանքի ծառ) զարդարելը: Որեւէ կժի, կճուճի կամ ծաղկամանի մեջ չորացած ճյուղեր են դրել երիտասարդները եւ դրանց վրա կախել են զանազան ձեւերով փնջած ասեղնագործ ձվիկներ:
Տոնական սեղանը
Զատկական սեղանը պատկերացնել առանց ներկած ձվերի, թերևս անհնար է: Ձուն օրինակն է ամբողջ աշխարհի. վերին կեղեւն օրինակն է երկնքի, թաղանթը` օդի, սպիտակուցը` ջրի, իսկ դեղնուցը` երկրի: Ձուն կարմիր ներկելով` հայտնում ենք, որ ամբողջ աշխարհը՝ Քրիստոսի արյամբ ներկվեց, եւ դրանով է քարոզում մեր փրկությունը: Ձուն երկու անգամ է ծնվում, առաջին անգամ` երբ հավն է ածում, իսկ երկրորդ անգամ` երբ ձվից ճուտ է դուրս գալիս: Մարդն էլ է երկու անգամ ծնվում. առաջին անգամ` մորից, իսկ երկրորդ անգամ` Մկրտության ավազանից: Ձու ներկելու ամենատարածված գույնը կարիմիրն է, բայց, ազգագրագետների վստահեցմամբ, հնում հայերը ձվերը ներկել են «գարնան բոլոր գույներով»:
Զատկի տոնական սեղանին իրենց պատվավոր տեղն ունեն նաեւ բրնձով, չամիչով ու չրերով փլավը, ձուկը, գինին ու կանաչեղենը: Այդ ցանկում կարեւոր է նաեւ տոնական գաթան, որը խորհրդանշում է արևը:Չամիչով փլավի խորհուրդը ժողովրդի հավաքական կերպարն է, իսկ չիրն ու չամիչը` մեր հավատը: Մեկ այլ մեկնաբանության համաձայն, բրինձը մարդիկ են, չամիչը` ընտրյալները, այսինքն հավատացյալ մարդիկ:
Ձուկը (հունարեն`իխտյուս) թարգմանաբար նշանակում է Հիսուս Քրիստոս Աստծո Որդին,Փրկիչն աշխարհի:
Գինին խորհրդանշում է Հիսուսի արյունը, իսկ ձուն, որ այդ օրվա գլխավոր խորհրդանիշն է, մեր աշխարհի պատկերն է, որ ներկվեց նրա կարմիր արյամբ:
Խաղաշատ Զատիկ
Սուրբ Զատիկն անհնար է պատկերացնել առանց ձվախաղերի, որոնք տարբեր են եղել հայոց տարբեր գավառներում, բայց ընդհանուր առմամբ առանձնացվում են հետեւյալ` ամենատարածվածները.
- Խաղում են երկուսով: Որոշում են, թե ով է առաջինը խփելու, եւ որոշյալը խփում է խաղընկերոջ բռան մեջ գտնվող ձվի երեւացող սուր գագաթին: Եթե առաջին հարվածից ջարդվում է խփվող ձուն` խաղընկերն իրավունք ունի մրցելու նաեւ ձվի բութ գագաթով: Եթե ջարդվում է նաեւ երկրորդ գագաթը, ապա ջարդված ձուն տրվում է խփողին: Եթե խփողը ձուն ջարդում է, ապա նա ջարդված ձվի տիրոջից ստանում է մի ամբողջական, չխփված ձու: Եթե ջարդվում է խփողի ձուն, ապա նա պարտված կողմն է եւ անիջապես խաղընկերոջն է հանձնում իր ջարդված ձուն կամ, ըստ պայմանավորվածության, մեկ ամբողջական չջարդած ձու:
- Մի քանի մարդկանցից բաղկացած խումբը միմյանց ետեւից գլորում են իրենց ձվերը թեքության վրա եւ ջանում, որ այն դիպչի իրենից առաջ գլորածներից որեւէ մեկի ձվին: Այդ դեպքում նա տիրանում էր մինչ այդ գլորված բոլոր ձվերին: Այս խաղը կարող են խաղալ նաեւ ջարդված ձվերով:
- Մի քանի հոգի միաժամանակ, նույն գծից թեքության վրա գլորում են իրենց ձվերը: Ում ձուն ամենից ավելի արագ եւ երկար է գնում` նա շահում է բոլոր գլորած ձվերը: Այս խաղը կարող են խաղալ նաեւ ջարդված ձվերով:
- Մի քանի հոգի միաժամանակ, հրահանգով պտտեցնում են իրենց ձվերը: Ում ձուն ամենից ավելի երկար պտտվի, նա շահում է բոլոր պտվվող ձվերը:
Ժողովուրդն ասում է
-Ունեցողի համար ամեն օր Զատիկ է:
-Կարմիր ձուն Զատկին կսազե:
-Կարմիր ձու տուր, կամիր օր տամ:
-Զատիկն առանց ձվի չի լինի:
-Հենց սովածանան, Զատկի փլավը միտքը կբերեն:
-Պաս չբռնողը զատկի համը չի գիտենա:
-Աղտոտ մարդը զատկին էլ աղտոտ կլինի:
-Հավը կուտե հատիկ-հատիկ, ծող ձմեռնե կելնի զատիկ:
Զատկական խաղերգեր
Անահիտ Նավասարդյան 